Klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa

W kodeksie cywilnym odgrywają istotną rolę następujące klauzule generalne: primo – klauzula „zasad współżycia społecznego”, o których wspominają liczne przepisy kodeksu cywilnego, secundo – klauzula „społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa”, tertio – klauzula „niegodziwości celu świadczenia”. W tym ostatnim przypadku kodeks cywilny w art. 412 stanowi, że sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli owo świadczenie zostało spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub

utracony – przepadkowi może ulec jego wartość. Posługiwanie się w art. 412 k.c. niedookreślonym pojęciem niegodziwości decyduje o uznaniu wymienionego przepisu za klauzulę generalną. W każdej sprawie na tle tego przepisu sąd będzie musiał ocenić, czy świadczenie miało „niegodziwy” cel – w aktualnym rozumieniu tego pojęcia.

Wśród klauzul generalnych prawa cywilnego istotną rolę odgrywają tzw. zasady współżycia społecznego, które należy rozumieć jako zasady uczciwego i lojalnego postępowania. Dla zilustrowania zagadnienia przyjrzyjmy się niektórym przepisom kodeksu cywilnego, które posługują się tym pojęciem. Wszystkie one mają swoje praźródło w przepisie konstytucji, według którego obywatel obowiązany jest przestrzegać przepisów konstytucji i ustaw, jak również „szanować zasady współżycia społecznego”.

I tak, art. 5 k.c. stanowi, że „nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”.

Bardzo istotne znaczenie ma przepis art. 58 § 2 k.c., według którego „nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego”.